Zastrzelony za pomoc Żydom w czasie okupacji niemieckiej. Upamiętnienie Jana Maletki

Wydarzenie, będące uwieńczeniem tegorocznej edycji instytutowego programu ''Zawołani po imieniu'', ma charakter szczególny, podkreślony współpracą z Fundacją Grupy PKP oraz Grupą PKP, Muzeum Treblinka i udziałem kapłanów katolickich, duchownego ewangelicko-augsburskiego oraz rabina. Znakiem do rozpoczęcia uroczystości będzie sygnał dźwiękowy nadany o godz. 12.30 z przejeżdżających w pobliżu pociągów PKP.

– W ramach programu ''Zawołani po imieniu'' upamiętniamy z reguły tych Polaków, którzy zamordowani zostali za udzielanie Żydom długotrwałej pomocy, przeważnie schronienia – mówi dr Anna Stroż-Pawłowska, kierownik Działu ds. „Zawołanych po imieniu” w Instytucie Pileckiego.  – Jednak nie brakuje i takich historii, w których śmiercią karano nawet za jednorazowe, doraźne gesty, odpowiedzi na chwilową potrzebę. Tak jest w przypadku Jana Maletki, który próbował podać wodę stłoczonym w wagonach żydowskim ofiarom Treblinki. Historia tej doraźnej pomocy i niewspółmiernej kary, jaką za to poniósł, pokazuje w jak absurdalnych, nieludzkich czasach, w których pozostanie człowiekiem karane było śmiercią, przyszło żyć tamtemu pokoleniu.

– Upamiętnienie bohaterskiej postawy Jana Maletki dla nas, kolejarzy, ma szczególny wymiar, tym bardziej, że uroczystość odbywa się w najważniejszym dla środowiska kolejowego dniu w roku – w Święto Kolejarza – powiedziała Katarzyna Kucharek, prezes zarządu Fundacji Grupy PKP. – Życie Jana Maletki to jeden z licznych przykładów pokazujących, że ludzie kolei w niezwykły sposób zapisali się na kartach historii II wojny światowej: prowadzili działania dywersyjne, w wyniku których aktywność niemieckiego okupanta spotykała się ze skutecznym oporem, jak również potrafili dostrzec w drugim człowieku bliźniego. Nie wahali się zaryzykować życia swojego, a także najbliższych, by choć trochę ulżyć mu w nieludzkim cierpieniu. Tego typu postawa zasługuje na najwyższy szacunek i wieczną pamięć.

W obchodzone 25 listopada święto kolejarzy, na terenie byłej stacji kolejowej w Treblince, Instytut Pileckiego odsłoni kamień z tablicą upamiętniającą Jana Maletkę, pracownika kolei zamordowanego przez Niemców 20 sierpnia 1942 roku za podanie wody Żydom transportowanym do obozu zagłady Treblinka II. W uroczystości, której współorganizatorami są Fundacja Grupy PKP oraz Grupa PKP, Muzeum Treblinka oraz samorządy powiatu Ostrów Mazowiecka i gminy Małkinia Górna, wezmą udział przedstawiciele Rodziny Upamiętnianego oraz prof. Magdalena Gawin, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, Anna Gutkowska, zastępca dyrektora Instytutu Pileckiego, dr Edward Kopówka, dyrektor Muzeum Treblinka oraz przedstawiciele Fundacji Grupy PKP i władz samorządowych.

Po ceremonii upamiętnienia uczestnicy oddadzą hołd wszystkim ofiarom obozów Treblinka I i Treblinka II, składając kwiaty pod pomnikiem Ofiar Zagłady, pomnikiem w obozie pracy oraz pomnikiem poświęconym Romom i Sinti.

Dzięki współpracy z Fundacją Grupy PKP oraz Grupą PKP wydarzenie uzyskało szczególną oprawę. Znakiem do rozpoczęcia uroczystości będzie sygnał nadany o godz. 12.30 przez lokomotywy przejeżdżających w pobliżu pociągów. Na ekranach reklamowych w okolicach Dworca Centralnego w Warszawie i na jego peronach przez cały dzień wyświetlana będzie animacja prezentująca historię Jana Maletki. Animacja wyświetlana będzie też w mediach społecznościowych Instytutu i Fundacji Grupy PKP.

Upamiętnieniu towarzyszą warsztaty edukacyjne, zorganizowane przez pracowników Instytutu Pileckiego w blisko 20 szkołach podstawowych i ponadpodstawowych regionu.

Historia Jana Maletki

Pochodzący z Mińska Mazowieckiego Jan Maletka (21 lat), jego brat Stanisław (lat 22) i kolega Remigiusz Pawłowicz (lat 20), decyzją niemieckich władz okupacyjnych zostali skierowani do Małkini i zatrudnieni tam jako robotnicy kolejowi. Mieszkali w wagonach pracowniczych przy żwirowni w Treblince. W zależności od potrzeb pracowali m.in. ''przy torach'' i obsługiwali składy wywożące kruszywo ze żwirowni. Wspólnie spędzali wolne chwile po pracy. Jan i Remigiusz znaleźli w Małkini swoje wybranki. Jan miał już nawet ustaloną datę ślubu.

— Kiedy 20 sierpnia 1942 roku na stację w Treblince wjeżdżał kolejny transport Żydów (prawdopodobnie z warszawskiego getta), Jan, Stanisław i Remigiusz wykonywali tam wyznaczoną im pracę. Około godziny 10.00 ostrożnie ruszyli w stronę wagonów, trzymając w rękach naczynia z wodą. Niespodziewanie zostali dostrzeżeni przez jednego z wartowników, który natychmiast otworzył ogień z broni automatycznej — opowiada dr Marcin Panecki, historyk z Instytutu Pileckiego. — Jan Maletka zginął na miejscu. Stanisław i Remigiusz zdołali paść na ziemię i ukryć się w pobliskim rowie. Udało im się uciec. Jak się później okazało, nie zostali rozpoznani przez obozową załogę.

Ciało zamordowanego Jana Niemcy planowali wywieźć do obozu i tam je zakopać. Stanisław i Remigiusz zwrócili się o pomoc do pracowników kolejowych w Treblince i za ich namową Niemcy odstąpili od swojego zamiaru. Pozwolili zabrać ciało. Brat i kolega pochowali Jana na cmentarzu w Prostyni. Ziemny grób z drewnianym krzyżem nie przetrwał próby czasu, więc dokładne miejsce spoczynku Jana Maletki pozostaje nieznane.

Obóz zagłady Treblinka II

Niemiecki nazistowski obóz zagłady Treblinka II był jednym z trzech (obok Bełżca i Sobiboru) ośrodków masowej eksterminacji utworzonych w celu likwidacji Żydów z Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białystok. Szacuje się, że w okresie jego funkcjonowania (od lipca 1942 roku do listopada 1943 roku) zamordowano w nim około 900 tys. Żydów.

Mimo wprowadzenia przez niemieckiego okupanta kary śmierci za pomoc Żydom kolejarze ze stacji w Treblince, a także z innych stacji na trasie przejazdu pociągów, udzielali pomocy ludziom stłoczonym w towarowych wagonach. Podczas krótkich postojów otwierali im drzwi, a także zaopatrywali ich w narzędzia, umożliwiając w ten sposób ucieczkę. Podawali też spragnionym wodę.

''Zawołani po imieniu'' – program Instytutu Pileckiego

Program ''Zawołani po imieniu'' poświęcony jest osobom narodowości polskiej zamordowanym za niesienie pomocy Żydom w czasie okupacji niemieckiej. Pamięć o tych, którzy wykazali się heroizmem w obliczu niemieckiego terroru, jest pielęgnowana we wspomnieniach rodzin, często jednak historie te nie są znane ogółowi społeczeństwa. Program Zawołani po imieniu, zainicjowany przez wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Magdalenę Gawin, a realizowany przez Instytut Pileckiego, powstał z potrzeby zaznaczenia w przestrzeni publicznej miejsc związanych z pomordowanymi. Instytut Pileckiego podejmuje starania, aby te lokalne doświadczenia stały się częścią powszechnej świadomości historycznej. Dotychczas, w ramach 22 upamiętnień, uhonorowano 52 Polaków, którzy ratowali ponad 100 Żydów.

Program wydarzeń:

czwartek 25 listopada 2021 roku

11.00 — Uroczysta Msza Święta — Sanktuarium Trójcy Przenajświętszej św. Anny w Prostyni

12.30 — Uroczystość odsłonięcia tablicy upamiętniającej — teren byłej stacji kolejowej w Treblince

13.45 — Złożenie kwiatów i zniczy na terenie obozu pracy Treblinka I i obozu zagłady Treblinka II

WIDEO: "Jest pan świnią". Mariusz Kamiński wyszedł z przesłuchania